Luźny słownik wyrazów obcych

W odróżnieniu od innych tekstów słownikowych poświęconych konkretnej książce — które zazwyczaj zawierają listę wyrazów obcych, niespotykanych, trudnych i dziwnych (często z fragmentami) z danej pozycji — tutaj zebrałem listę takich wyrazów (wraz z obowiązkowymi tłumaczeniami) o źródle, pochodzeniu lub miejscu znalezienia bliżej mi nie znanemu.

Tradycyjnie wyjaśnienia są albo moim własnym opisem, samodzielną kompilacją z różnych źródeł albo bezczelnym kopiuj-wklej z Wikipedii, jakiegoś słownika lub innego źródła.

Wyrazy próbowałem podzielić na większe grupy znaczeniowe (z mizernym skutkiem).

Ludzie

Ciało i twarz

  • en bandeaux — styl czesania; włosy rozdzielone przedziałkiem.

Jedzenie

  • butersznyt — pieczywo z masłem i plasterkiem mięsa lub sera; butersznit,
  • rachatłukum — słodki wyrób cukierniczy (Turcja, Bałkany, Bliski Wschód).

Odzież, ubranie

  • desusy — od „desu”, spolszczonego „dessous”, czyli bielizna.
  • frencz — krótka kurtka o prostym kroju,
  • fular, fularowy:
    • chustka zawiązywana przez mężczyzn zamiast krawata (strój nieformalny),
    • dosł. miękka, cienka tkanina z jedwabiu lub półjedwabiu,
    • materiał głównie na chusteczki do nosa, damskie suknie i bluzki,
    • sprowadzany z Dalekiego Wschodu, później produkowany w Europie (Lyon),
    • największa popularność na przełomie XIX i XX wieku.
  • gors — przestarz. przednia część męskiej koszuli lub dekolt sukni,
  • kornet — kobiece nakrycie głowy; dawniej wszystkich, współcześnie zakonnic.
  • kamgarn:
    • przędza wełniana o długiej, cienkiej nici,
    • produkowana z surowca przerobionego na czesarkach,
    • gładka tkanina z wełny czesankowej.
  • kort (angielski) — ciężka tkanina wełniana,
  • mszysty — pokryty meszkiem, puszysty (np. mszysta wełna),
  • stebnówka:
    • ozdobny ścieg na wierzchniej stronie materiału tworzący nieprzerwaną linię,
    • maszyna krawiecka do szycia stebnowym ściegiem dwunitkowym,
    • stebnowanie: szycie ściegiem stebnówkowym,
    • przestebnowany: przeszyty stebnówką.
  • teneryfa — rodzaj koronki,
  • weba — cienkie płótno lniane.

Stan umysłu i ciała

  • fum, fumy (w nosie):
    • grymasy, wybrzydzanie, fochy,
    • zadzieranie nosa, wysokie mniemanie o sobie.
  • idiosynkrazja — wstręt, antypatia, niechęć; nadwrażliwość,
  • katzenjammer:
    • stan depresji, oszołomienia,
    • dosł. kocie gody, marcowe koty, marcowanie, koci jazgot,
    • przen. określenie kaca; jęki spitego kojarzone są z kocimi godami.
  • kolit — prawdopod. zapalenie jelita grubego,
  • pustota:
    • skłonność do figlów, do lekkomyślnego działania,
    • postępowanie bez większego zastanowienia,
    • beztroskie usposobienie.
  • prysiudy:
    • przysiady w ukraińskich i rosyjskich tańcach ludowych,
    • znacznie głębsze i pełniejsze od polskich odpowiedników,
    • mieć prysiudy: na określenie człowieka nadmiernie martwiącego się.
  • weltschmerz:
    • romantyczny, sentymentalny pesymizm,
    • efekt zderzenia chęci działania i niemożności jego realizacji,
    • dysonans między wrażliwością bohatera a jego otoczeniem,
    • depresja, smutek, apatia, melancholia, efekt z myśli o niedoskonałości świata.

Tytuły, nazwy, określania ludzi

  • bachantka:
    • przest. uczestniczka hulanek i orgii,
    • mit. gr. każda z towarzyszek Bachusa,
    • hist. starożytnym Rzymie: uczestniczka bachanaliów.
  • grafoman — osoba pisząca utwory literackie pomimo braku talentu,
  • hreczkosiej:
    • przest. zasiedziały na swej roli gospodarz (ironiczne),
    • ubogi zaściankowy szlachcic samodzielnie zajmujący się rolą.
  • sankiulocki:
    • niski, niewykształcony, prosty, prostacki,
    • od Sankiuloci: fr. sans-culottes, nie noszący krótkich spodni,
    • pogardliwa nazwa dla robotników i rzemieślników Paryża w okresie rewolucji.
  • tabetyk — cierpiący na tabes (wiąd rdzenia kręgowego).

Języki, gwary, regionalizmy, anachronizmy

Dwudziestolecie międzywojenne

Poniższe zwroty pochodzą z książek, których akcja umieszczona jest w dwudziestoleciu międzywojennym w Polsce, ale wcale nie muszą być typowe dla tego okresu.

Całkiem możliwe, że znane były już w Polsce we wcześniejszych epokach. Praktycznie wszystkie z nich są oznaczone w słownikach jako przestarz.

  • caprifolium — kapryfolium, wiciokrzew przewiercień, roślina ozdobna, bylina,
  • dogniwać — dogorywać,
  • emulacja — rywalizacja,
  • flama — kobieta będąca czyjąś przelotną sympatią,
  • głąb — głębia,
  • iść jak z kamienia — iść powoli, iść jak krew z nosa,
  • kokota — prostytutka,
  • krociowy — wielki, ogromny (w odn. do wartości finansowych, materialnych itp.),
  • kryjomo — po kryjomu,
  • mieszkanie z ośmiu pokoi — mieszkanie ośmiopokojowe,
  • mąka — męka,
  • mię — mnie,
  • ministerium — ministerstwo (także: ironicznie),
  • nalał kieliszki — nalał do kieliszków,
  • negliż — bielizna,
  • nie znajdować rezonansu — brak poparcia, brak zgodnej opinii,
  • nogawice — nogawki,
  • o wczesnym ranie — wczesnym rankiem,
  • padło — padlina,
  • przestać się — wystygnąć (o posiłku, głównie obiedzie),
  • przybór do kawy — taca i „sprzęt” do serwowania kawy,
  • rachatłokum — zob. rachatłukum,
  • ratuj się, kaczka! — ratuj się, kto może!,
  • udzielić wiadomości — udzielić informacji,
  • z cieniów — z cienia,
  • z oczów — z oczu,
  • zadrzemać — zdrzemnąć się,
  • znam ją tak mało — znam ją mało.

Plus, oczywiście, odmienny zapis i wymowa wyrazów kończących się na „cja” i „sja”: restauracyja, perswazyja, okazyja, formacyja, orientacyja, animozyja itd.

Łacina

  • casus belli — powód wszczęcia wojny,
  • ceterum censeo:
    • dosł. a poza tym sądzę, że…,
    • część Ceterum censeo Carthaginem delendam esse,
    • wyrażenie użyte na zakończenie mowy w celu wzmocnienia innej,
    • często nadużywane do łączenia niezwiązanych ze sobą opinii.
  • ditto:
    • od łac. dictus — powiedziano (czas przeszły dokonany od mówić),
    • dosł. to samo ponownie,
    • używane w listach i rachunkach, rzadziej w zdaniach,
    • często oznaczone znakiem -||- pod wyrazem lub wartością powtarzaną,
    • nie mylić z różowym, glut-pokemonem.
  • permanencja:
    • od łac. permanentio, ciągłe, nieprzerwane istnienie,
    • trwanie czegoś; stałość, trwałość, ustawiczność,
    • czasami na określenie trybu prac Sejmu, Senatu, rad gmin itp.

Pozostałe

Przedmioty, narzędzia

  • batog — skórzany bicz z krótką rękojeścią; nahajka; nahaj; kańczug,
  • biedermeierowskie mahonie:
    • styl w sztuce, literaturze, muzyce i architekturze wnętrz,
    • okres między 1815 r. (Kongres wiedeński) a 1848 r. (Wiosna Ludów),
    • dla stylu mebli i wnętrz popularny również i 100-150 lat później,
    • sztuka mieszczan dla mieszczan,
    • mahoń jako mebel z drewna mahoniowego.
  • dyscyplina:
    • rodzaj rózgi zakończonej kilkoma pasami rzemiennymi,
    • używana do wymierzania kar cielesnych, zwłaszcza w szkole,
    • zob. batog, kańczug.
  • kańczug — zob. batog; również jako kara; uderzenie takim biczem.
  • pletnia:
    • narzędzie do bicia, z rzemieni lub prętów, częściowo splecione,
    • cokolwiek splecione z pasów, sznurów, prętów (np. ozdoba),
    • rzadk. ozdobna taśma pleciona,
    • zob. dyscyplina.

Rośliny

  • tradeskancja:
    • z rodziny komelinowatych, pochodzący z terenu oub Ameryk,
    • obejmujący około siedemdziesiąt gatunków,
    • występuje od południowej Kanady do północnej Argentyny,
    • uprawiana w doniczkach jako kwiat ozdobny,
    • trzykrotka.

Zwierzęta

  • anglik — angielski koń pełnej krwi,
  • burgundogniady (gniadosz):
    • koń mający maść brązową z czarną grzywą i ogonem,
    • gniadosz o wyjątkowo błyszczącej maści.
  • hunter — koń, mieszaniec ogiera pełnej krwi angielskiej i klaczy typu pociągowego,
  • fafle — obwisłe wargi u psów myśliwskich,

Pozostałe

  • adherent — zwolennik, stronnik, poplecznik, doktryner.
  • emendacja:
    • zmiana tekstu utworu nieżyjącego pisarza,
    • dokonana przez wydawcę na podstawie badań filologicznych.
  • pokost:
    • zazwyczaj olej lniany i konopny z substancjami przyspieszającymi schnięcie,
    • stosowany do impregnacji drewna i materiałów porowatych, do wyrobu farb,
    • powleczone pokostem — lekki posmak, dyskretny dodatek itd.
  • synekura — intratne stanowisko niewymagające wielkiego wysiłku ani umiejętności,
  • systemat:
    • całościowe ujęcie tematu,
    • baza, podstawa, fundament,
    • rzeka główna wraz z dopływami.
  • szambrowanie:
    • przystosowanie wina o temperaturze piwnicy do temperatury pokojowej,
    • od franc. chambré, komora, cela, czasem piwnica,
    • przest. długie wyczekiwanie na audiencję, posłuchanie, rozmowę.
  • ważko — od: ważki (dopełniacz); mający wagę, znaczenie; ważny, znaczący, istotny.